‘Onze vrije wil’, dat is de titel van een van de hoofdstukken van het laatst uitgebrachte boekje ‘Wil je gereinigd worden van zonden?’. Een reactie die ik van iemand ontving was: “wij hebben geen vrije wil”. Na het zien van de inhoudsopgave besloot deze persoon het boekje dan ook niet te lezen.
Ik dacht hierover na en kwam uiteindelijk tot de volgende conclusie: als je gelijk hebt, kan niemand het je kwalijk nemen. Nu is het niet zo erg als je dit boekje niet wil lezen, maar wat als je ook de Bijbel niet wil lezen? Wat als je niet op zoek wil gaan naar God? Kan iemand je dat kwalijk nemen als je geen vrije wil hebt? Zal God het je kwalijk nemen?
Onze vrije wil maakt het verschil
Ik heb er ook voor opengestaan om aan te nemen dat God alles bepaalt. Hij is immers onze Maker. Hij mag beslissen of we leven of sterven en ook hóe we leven en sterven. Als wij mensen iets maken, bepalen we toch ook zelf wat we met ons maaksel doen? Als ik iets bouw, mag ik het toch ook weer afbreken?
Toch is er een immens verschil tussen wat wij mensen maken en wie wij zijn als schepsels van God. Geen mens is er ooit in geslaagd om iets te maken dat zelfstandig beslissingen kon nemen. Algoritmes? Kunstmatige intelligentie? Slimme computers? Het is allemaal gebaseerd op input van de mens, vergelijkingen en kansberekeningen. Deze maaksels hebben geen eigen wil en worden om die reden ook nooit verantwoordelijk gehouden voor wat zij doen. Zullen we bijvoorbeeld ooit een zelfrijdende auto voor de rechter slepen omdat hij iemand dood heeft gereden? Of een robot die thee moest schenken voor oma, maar haar per ongeluk overgoot met kokend water? Nee, we gaan direct op zoek naar de verantwoordelijke mens achter dit domme maaksel.
Als een mens iets slechts doet, komen termen naar voren als recht, wraak, vergelding, straf enzovoorts. Een dier dat iets slechts doet, kunnen we hooguit afmaken om te voorkomen dat het kwaad zich herhaalt. En een boom die in de weg staat, kunnen we vellen. Maar het dier of de boom iets kwalijk nemen? Dat is onzin.
De vrije wil verheft de mens boven alles wat gemaakt is en maakt dat we kunnen heersen over de gehele aarde (Genesis 1:26). Maar als heersers worden we ook verantwoordelijk gehouden.
De vrije wil is niet weg te denken
Ik geloof dat wanneer de mens geen vrije wil heeft, hem dat ontslaat van zijn verantwoordelijkheid om naar God op zoek te gaan. God zal dan immers bepalen of iemand Hem zoekt of niet. Nu wordt dat vaak bestempeld als een kinderlijk of te menselijk denken over God. Men zegt dat wij wel degelijk verantwoordelijk zijn voor wat we doen, maar dat God onze eeuwige bestemming bepaalt. Wij mensen zouden Zijn soevereiniteit nooit kunnen begrijpen.
Inmiddels heb ik twee dikke boeken gelezen over dit onderwerp en de uiteindelijke conclusie van de welbekende schrijvers (hoewel veel ingewikkelder omschreven) komt hierop neer: God heeft in de eeuwigheid al gekozen wie bij Hem zouden horen en wie niet. God heeft een vrije wil, de mens niet. Waarom de mens dan toch verantwoordelijk wordt gehouden voor wat hij doet, is een vraagstuk waar deze schrijvers samen honderden pagina’s aan gewijd hebben. Hun uiteindelijke antwoord komt, als ik het zo mag samenvatten, hier op neer: “wij snappen het ook niet helemaal”.
Nu is het absoluut waar dat wij nooit alles van God kunnen begrijpen. Vele dingen moeten ons door Hem geopenbaard worden. Maar is dat ook zo met de vrije wil van de mens? Is deze ontkenning van de vrije wil niet juist een menselijk bedenksel?
De vrije wil ontkennen is gevaarlijk
Ontkennen dat de mens een vrije wil heeft, kan ook heel gevaarlijk zijn. In deze tijd lijkt dat zich steeds meer voor te doen. Moordenaars en verkrachters worden steeds vaker bestempeld als ‘verminderd toerekeningsvatbaar’. Er worden dan wel bepaalde straffen opgelegd, maar steeds vaker op dierlijk niveau. We stoppen de dader bijvoorbeeld in een ‘kooi’, enkel om herhaling te voorkomen. Ook lees ik regelmatig dat autisme of een andere stoornis de schuld wordt gegeven van bepaald wangedrag. Autisme is dan, wanneer we het zo gebruiken, een storing in de natuur van het ‘beestje’. De mens zelf wordt steeds minder verantwoordelijk gehouden voor wat hij of zij doet.
Deze verdierlijking van het recht is volgens mij een logisch gevolg van de wetenschappelijk algemeen aanvaarde evolutietheorie. Want als we apen niets kwalijk nemen, waarom hun afstammelingen dan wel?
Zijn we dan echt al zo diepgezonken? Ergens beseffen we toch nog wel dat onze zonden zwaarder wegen dan die van Bokito?
De vrije wil komt aan bod in Gods Woord
De gehele schepping maakt ons duidelijk dat de mens het enige schepsel is dat verantwoordelijk wordt gehouden voor goed en kwaad. Met slechts een klein verstand is dat te doorzien. Die verantwoordelijkheid maakt dat onze vrije wil niet weg te denken is. Immers, iemand kwalijk nemen voor iets waar hij niets aan kan doen, is onrechtvaardig. Ook zien we dat het ontkennen van de vrije wil tot gevaarlijke situaties leidt. Maar wat ons echt de doorslag moet geven om aan te nemen dat de mens een vrije wil heeft, is Gods Woord.
Gods Woord is door God aan de mensen gegeven om Zichzelf te openbaren. De Bijbel is wellicht maar een fractie van alle waarheden over God. Het is slechts een klein beetje van Zijn kennis. Maar datgene wat erin staat geeft Hij om begrepen te worden door degenen die Hem ernstig zoeken.
Wanneer ik nu de Bijbel lees, zie ik op bijna elke pagina dat God de mens verantwoordelijk houdt voor zijn daden. Voortdurend klinkt de oproep tot bekering en de waarschuwing voor de gevolgen van slechte daden. Ook lees ik over Gods uitverkiezing en almacht. Die zijn dan wel beperkingen voor wat we met onze vrije wil kunnen doen, maar ontnemen ons niet de mogelijkheid om de reeds door God aangeboden genade aan te nemen.
God heeft gekozen een mens te maken naar Zijn beeld, staat er. Hij kan kiezen en wij blijkbaar ook. Daarom aten Eva en Adam van de boom. God houdt hen daarvoor verantwoordelijk en straft hen ook nog. Kun je dat begrijpen? God had hen toch goed gemaakt? Hoe kan een goed mens dan kiezen voor het kwade? En hoe kan een kwaad mens zich dan ooit weer uitstrekken naar het goede?
De vrije wil is een scheppingswonder
Als ik dit overdenk kan ik maar tot een conclusie komen; de vrije wil is geen kinderlijk bedenksel. Het is geen resultaat van te menselijk denken over God. De vrije wil is een groot scheppingswonder. Het stelt ons in staat Gods liefde te ontvangen of te weigeren. Het maakt het mogelijk dat wij liefhebben of haten. Het verklaart onze zucht naar recht. Het geeft zin aan ons geweten. Het maakt ons meer waard dan apen of eencelligen. Het maakt ons toerekeningsvatbaar.
Dat laatste is misschien wel juist wat we niet willen. We willen niet afgerekend worden op het kwade dat we doen en het goede dat we nalaten. Is het ontkennen van de vrije wil daarom niet juist een gevaarlijke leugen? Een leugen die bekrachtigd en bijna poëtisch geformuleerd is door vele zogeheten kerkvaders? Is het niet een verdraaiing van Gods Woord tot onze eigen ondergang?
Met de vrije wil worden we toerekeningsvatbaar
Wat mij laatst opviel in de gelijkenis van de talenten is dat eenieder talenten ontving naar bekwaamheid (Mattheüs 25:14-30). Dat wil dus zeggen dat wat God eist geen onmogelijkheid is. Weliswaar eist Hij van iedereen verschillende dingen (dat is Zijn soevereiniteit), maar wat Hij eist is naar bekwaamheid. Hij weet dus dat wat Hij vraagt terecht is. Voor de een heeft Hij bepaald om Hem te dienen in de stinkende slumps in Afrika, terwijl de ander Hem mag dienen in een rijke wijk in het Westen. De eisen van de eerste zijn ongetwijfeld van hoger niveau, maar van beiden eist Hij naar bekwaamheid.
Als de heer in de gelijkenis zijn slaven ter verantwoording roept, valt het op dat de laatste slaaf probeert onder zijn verantwoordelijkheid uit te komen. Erger nog, hij geeft feitelijk de heer de schuld van zijn falen. Hij zegt dat hij wist dat de heer hard was en dat hij daarom bang was. Omdat hij bang was, had hij het talent maar onder de grond verborgen. In deze tijd zou hij misschien gezegd hebben dat hij een angststoornis heeft en daarom verminderd toerekeningsvatbaar is. Of hij zou zeggen dat zijn vader hem altijd onrechtmatig strafte als hij iets verkeerds deed en dat hij daardoor een trauma heeft opgelopen. Maar wat doet de heer? Die prikt er dwars doorheen en zegt: “Gij slechte en luie slaaf…”. De heer gaat helemaal niet mee in zijn angsten en ontmaskerd ook direct de slechte smoesjes.
Deze gelijkenis is een van de vele gedeeltes in de Bijbel die wijzen op de verantwoordelijkheid van de mens. En die verantwoordelijkheid rijkt verder dan het vervullen van je taak op aarde want vers 1 van Mattheüs 25 maakt duidelijk dat deze gelijkenis om het Koninkrijk van God gaat.
Op een dag zullen wij voor Gods troon staan en zal Hij ons ook ter verantwoording roepen. Misschien zijn we op aarde betitelt als ontoerekeningsvatbaar, maar Hij kent onze bekwaamheid. Houdt er rekening mee dat je dan niet weg komt met slechte smoesjes als ‘ik was bang’, ‘ik had een stoornis’ of ‘ik had een laag IQ’. Zijn eis is niet meer en niet minder dan jouw bekwaamheid. Wat Hij van jou wil, kan jij volbrengen. En onderdeel van wat Hij wil, is dat alle mensen behouden worden en tot erkentenis der waarheid komen (1 Timotheüs 2:4).